Prof. Wróbel: świadomość efektem ubocznym rozwoju mózgu

Nauka w Polsce: Które części ludzkiego mózgu są odpowiedzialne za przebieg procesów pamięciowych? Czy inne części mózgu odpowiadają za poszczególne rodzaje pamięci?

Prof. Andrzej Wróbel: Najprawdopodobniej pamięć krótka jest formowana w hipokampie i w czasie snu przechodzi do odpowiednich części kory mózgowej gdzie jest przechowywana dłużej (tzw. pamięć długotrwała). Pamięć deklaratywna (semantyczna i epizodyczna - odpowiedzialna odpowiednio za pamięć faktów i pojęć oraz miejsc i zdarzeń) jest lokowana w przyśrodkowej korze skroniowej i korze przedczołowej, proceduralna zaś (czyli niedeklaratywna) - to pamięć odpowiadająca za automatyczne reakcje ruchowe (głównie móżdżek i zwoje podstawne) i emocjonalne (ciało migdałowate i kora obręczy).

NwP: W jaki sposób zapamiętujemy? Jak ten proces przebiega?

Prof. Wróbel: Pamięć to wytworzenie się nowej, specyficznej struktury złożonej z komórek (neuronów), w której synapsy - czyli połączenia między neuronami - zwiększają swoją wagę. Jeśli są nieużywane to ta waga spada, w związku z tym zespół neuronalny, który jest podstawą śladu pamięciowego "blaknie". Niektóre jednak wspomnienia – głównie traumatyczne – są "zapisywane” na trwałe i zawsze można je sobie przypomnieć, mimo że na co dzień je "wypieramy”.

Tworzenie się zespołów neuronalnych o silnych połączeniach synaptycznych nazywa się konsolidacją pamięci i wymaga skomplikowanych procesów biochemicznych, jeszcze nie do końca poznanych. Procesy te są konieczne do powstawania śladów pamięciowych. Czynione są np. próby, aby pozbawić pacjentów wspomnień traumatycznych na drodze farmaceutycznej. Zwykłe mechanizmy pamięci, zarówno sieciowe, jak i biochemiczne ulegają z czasem osłabieniu. Gdybyśmy nie mieli zdjęć, to po pewnym czasie z pewnością zapomnielibyśmy, jak wygląda twarz naszej babci albo domu rodzinnego. Jeżeli rzadko korzystamy ze śladów pamięciowych, to one zanikają, tworząc miejsce na nowe funkcjonalne zespoły neuronalne.

NwP: Znane są jednak przecież przypadki osób, które pamiętają zbyt dużo niepotrzebnych informacji i u których ten proces "blaknięcia” pamięci trwałej nie przebiega. Czy takie osoby mogą normalnie funkcjonować?

Prof. Wróbel: Tak, znanych jest kilka takich przypadków osób z nadzwyczajną pamięcią autobiograficzną (ang. hyperthymesia), które nie mają daru zapominania faktów ze swego życia i potrafią je odwzorować z wieloma detalami w dowolnym dniu z przeszłości. Dyskutowane są w literaturze również przypadki osób o pamięci fotograficznej, które potrafią sobie przypomnieć wszystkie szczegóły scen z przeszłości. Mieliby je posiadać niektórzy ludzie z syndromem Aspergera oraz autystyczni sawanci. Przypadki te są jednak sporadyczne, a ich mechanizm nieznany.

NwP: A czym jest pamięć nieuświadomiona?

Prof. Wróbel: W tzw. pamięci nieuświadamianej (proceduralnej) przechowujemy większość procedur naszej komunikacji z otoczeniem, czyli wszystkie reakcje ruchowe: możliwość omijania przedmiotów, oddychanie, chodzenie, fizjologię cyklu dobowego, jak również reakcje emocjonalne. Gdyby nie automatyzm ruchowy, to musielibyśmy myśleć o tym, w jakiej kolejności uruchomić odpowiedniemięśnie, abyprzenieść kończynę do przodu, co nie mieściłoby się w pojemności naszej chwilowej świadomości. Z drugiej strony wiele z tych reakcji możemy nauczyć się świadomie kontrolować.

NwP: Czym w takim razie jest pamięć uświadomiona i jak ma się ona do świadomości?

Prof. Wróbel: Warto wiedzieć, że praca mózgu jest uświadamiana w bardzo niewielkim stopniu - promila, albo nawet mniej. Zasoby pamięci trwałej przywołujemy do pamięci roboczej (świadomej), gdy potrzebujemy ją porównać z nowymi bodźcami lub faktami. Nasz mózg wykorzystuje ją głównie do myślenia abstrakcyjnego, a nie typowych odruchów życiowych, które zajmują większość procesów naszego mózgu, ale przebiegają w sposób automatyczny. Proste zwierzęta, które nie mają świadomości, przeżywają wyłącznie dzięki takim procesom.

Świadomość nie jest nam potrzebna do znalezienia pokarmu, partnera życiowego i uchronienia się od drapieżców. Mózg rozwijał się po to, aby zapewnić jak najlepsze spełnienie tych celów. Świadomość wykształciła się na marginesie rozwoju mózgu i najprawdopodobniej jej ewolucyjny sukces polega na tym, że możemy dzięki niej myśleć abstrakcyjnie, tworzyć kulturę czy przekazywać wiadomości w formie pisemnej.

NwP: W jaki sposób powstają tzw. fałszywe wspomnienia czy tzw. syndrom fałszywej pamięci? Czy możemy sobie "wmówić" że coś się wydarzyło, choć w rzeczywistości nie miało miejsca?

Prof. Wróbel: To są przypadki nazywane często syndromem świadka, które wynikają ze stereotypów funkcjonowania mózgu, tzw. halucynacji kojarzeniowych.

NwP: Na czym te halucynacje kojarzeniowe polegają?